Efektet e krizës globale në ekonominë shqiptare
Abstrakt: Vendet e Europws Lindore, përfshirë edhe Shqipërinë nuk janë tërësisht imune nga problemet e financiare tw tregtisë ndërkombëtare, edhe pse ata nuk do të kenë ndikim të drejtpërdrejtë në sistemin e tyre financat. Këto efekte të krizws sw ekonomisë globale kanë filluar të ndihen edhe në Shqipëri. Klasa e varfër do të jetë më shumë e shpejtë e prekur nga kjo krizë.
Ky artikull do të trajtojë krizwn financiare, efektet e krizës në Shqipwri, dhe rreziqet që kjo sjellw në financat dhe ekonomi. Faktorë të rëndësishëm për këtë do të jenë ulja e të ardhurave monetare në vendit, të dërgesave të emigrantëve dhe investimet e huaja dhe si rezultat i kësaj ata do të ndikojnë në një ulje të të ardhurave për person në vend, të cilat do të kenë shumë ndikim në këtë nivel.
Qëllimi i këtij neni është për të trajtuar politikat që duhet të merren nga qeveria për t’i mbrojtur ata. The government of these countries Qeveria e këtyre vendeve
should be concentrated in the social protection of the poor classes and in the ways of overcoming the crisis for duhet të jetë e përqendruar në mbrojtjen sociale të klasave të varfër dhe në rrugët e kapërcimit të krizës për
them. tyre.
| ‘Kriza financiare në Shqipëri |
| Ne përfundim tw 2008 u bombarduam me lajme në lidhje me krizën financiare globale, e cila sipas autoriteteve do të ndikojnë vetëm pjesërisht dhe do të jetë jetëshkurtër në Shqipëri, për shkak të nivelit të ulët të integrimit të ekonomisë së saj në ekonominë globale. Will we really be this lucky in 2009?… Do të jemi me të vërtetë të këtij fat ne 2009? … If so, why is it that the Minister of Finance asked from the second-level banks to make efforts in order not to transfer to Albania the economic crisis of their countries of origin? Nëse po, pse është ajo që Ministri i Financave kërkoi nga bankat e nivelit të dytë për të bërë përpjekje në mënyrë që të mos për të transferuar në Shqipëri të krizës ekonomike të vendeve të tyre të origjinës? Why is it that the Governor of the Bank of Albania did admit in his last address that Albania will be influenced by the economic crisis? Pse është ajo që e Guvernatorit të Bankës së Shqipërisë nuk pranonte në adresën e fundit të tij se Shqipëria do të ndikohet nga kriza ekonomike? He even went further by making interventionist requests, asking the banks not to distribute dividends from the 2008 profits. Ai madje shkoi edhe më tej duke e bërë kërkesa ndërhyrëse, duke kërkuar nga bankat të mos shpërndajë dividendë nga 2008 fitimet. For the first time in the history of the Albanian banking system, being part of a large international banking group is not an advantage. Për herë të parë në historinë e sistemit bankar shqiptar, duke qenë pjesë e një grupi ndërkombëtar bankar i madh nuk është një avantazh. The crisis became clear with the collapse of the giant Lehman Brothers. Kriza u bë e qartë me rënien e Lehman Brothers gjigand. The US, determined in their free-market mechanism policies, refused to intervene in order to save the ailing giant, ignoring the criticism from the European partners on this passive approach. SHBA-të, të përcaktuara në mekanizmin e tregut të lirë e politikave të tyre, nuk pranoi të ndërhyjë për të shpëtuar gjigandin e sëmurë, duke injoruar kritikat nga partnerët evropianë mbi këtë qasje pasive. The collapse revealed many imperfections of the financial markets as well as the insecurity of the investors. Rënia e zbuloi defektet shumë të tregjeve financiare si dhe pasiguri të investitorëve. All this was reflected in a slow down of previously highly liquid markets, a credit crunch and a rapid growth of the cost of borrowing. E gjithë kjo u reflektua në një ngadalësim të lartë të lëngshme tregjet më parë, një kriza e kredive dhe një rritje të shpejtë të kostos së huamarrjes. So strong were the failures of the financial markets – previously highly liquid and now almost inexistent – that the banks were forced to book large amounts of losses due to the fall in their investments’ value. Pra, të fortë janë dështimet e tregjeve financiare – më parë me likuiditet të lartë dhe tani pothuajse nuk ekziston – që bankat u detyruan të librit sasi të mëdha të humbjeve për shkak të rënies në investimet e vlerës së tyre. Many experts initiated demands for the creation of a new global financial market. Shumë ekspertë filluar kërkesat për krijimin e një tregu të ri global financiar. Eventually, the financial crisis was put under control only after western governments, led by the US, came up with extraordinary rescue plans, which foresaw investments in banks’ share capital or the purchase of toxic assets accumulated by certain banks. Përfundimisht, kriza financiare është vënë nën kontroll vetëm pas qeveritë perëndimore, të udhëhequr nga SHBA-të, doli me planet e shpëtimit të jashtëzakonshme, e cila parashikonte investimet në ‘të ndarë kapitalit të bankave ose blerjen e aktiveve toksike akumuluar nga banka të caktuara.
Impact on banking system Ndikim mbi sistemin bankar Let us not take a simplistic stance and think that the above relates only to the western markets and that it will not have much effect on the banking system in Albania. Le të mos marrë një qëndrim të thjeshtë dhe mendoj se sa më sipër ka të bëjë vetëm në tregjet perëndimore dhe se ajo nuk do të ketë efekt shumë mbi sistemin bankar në Shqipëri. Although the sophisticated financial markets mentioned above are inexistent in Albania, such markets are very important to the parent banks of the Albanian banks in obtaining the much needed funds. Edhe pse tregjet financiare të sofistikuar të përmendura më lart janë inekzistente në Shqipëri, tregje të tilla janë shumë të rëndësishme për bankat mëmë të bankave shqiptare në marrjen e fondeve të nevojshme më shumë. To a larger or smaller extent, all the banks that are part of the same financial group borrow from other banks within the group, or from the parent bank. Të një apo më të vogël masë më të madhe, të gjitha bankat që janë pjesë e të njëjtit grup financiar të marrë hua nga bankat e tjera brenda grupit, ose nga banka-mëmë. Now, those funds are automatically more expensive than before the crisis started. Tani, këto fonde janë automatikisht më të shtrenjtë se para krizës ka filluar. The banks which depend on borrowed funds to support their credit activities – which are vital for the survival of a bank in Albania in absence of modern financial markets – will particularly suffer from this crisis. Bankat të cilat varen nga fondet e huazuara për të mbështetur aktivitetet e tyre të kreditit – të cilat janë jetike për mbijetesën e një banke në Shqipëri, në mungesë të tregjeve financiare moderne – do të vuajnë veçanërisht nga kjo krizë. The banks that have a healthy ratio of loans to deposits will be more successful in avoiding such additional costs. Bankat që kanë një raport të shëndetshëm i kredive ndaj depozitave do të jetë më i suksesshëm në shmangien e të tjera shpenzime të tilla. Such additional costs will automatically be translated into a higher cost of borrowing, which will be transmitted to the real economy players that are significantly dependent on borrowings to finance their activities. Shpenzimet e tilla shtesë automatikisht do të përkthehen në një kosto më të lartë të huamarrjes, e cila do të transmetohet në ekonominë lojtarët e vërtetë se janë shumë të varura nga huatë për të financuar aktivitetet e tyre. The most eminent measure by all banks in the Albanian banking system is a review of their 2009 budgets with the aim to stop aggressive credit activities. Masa më të shquar nga të gjitha bankat në sistemin bankar shqiptar është një përmbledhje e buxhetit 2009 të tyre me qëllim për të ndaluar aktivitetet e kreditit agresive. In a banking system characterized by difficulties in the crediting process and high costs of borrowing, it is foreseeable that the ratio of problematic loans over total loans in the system will grow. Në një sistem bankar karakterizuar nga vështirësi në procesin e kreditimit dhe kostot e larta të huamarrjes, kjo është e parashikueshme se raporti i kredive problematike mbi kreditë e tërësishme në sistemin e do të rritet. Such a trend was also confirmed by the latest report issued by Bank of Albania, according to which, the ratio of problematic loans over total loans in the system reached 10% for the third quarter of 2008, and is exhibiting an upward trend. Një prirje e tillë është konfirmuar edhe nga ana e raportit të fundit të lëshuar nga Banka e Shqipërisë, sipas të cilit, raporti i kredive problematike mbi kreditë e tërësishme në sistemin e arriti në 10% për tremujorin e tretë të vitit 2008, dhe është i ekspozuar një tendencë rritëse. Such a high level of problematic loans in the system, the slow down in the growth rate of credit activities and the high costs of borrowing, would place the shareholders of commercial banks under pressure to increase the capital of the respective banks to meet Capital Adequacy Ratios set by the central bank. Të tillë një nivel të lartë të kredive problematike në sistemin, të ngadalësojnë në normën e rritjes së aktiviteteve të kredisë dhe kostot e larta të huamarrjes, do të vendoste të aksionarëve të bankave tregtare nën presion për rritjen e kapitalit të bankave përkatëse për të plotësuar e mjaftueshmërisë së kapitalit Raportet të vendosur nga banka qendrore. But will they be able to honour their obligation toward their banks in a climate when the real economy is showing signs of slow down and as a consequence, it will result in less available funds for the shareholders to increase their banks’ capital?… Por ata do të jenë në gjendje për të nderuar detyrimin e tyre ndaj bankave të tyre në një klimë kur ekonomia reale po tregon shenja të ngadalësojnë dhe si pasojë, ajo do të rezultojë në dispozicion më pak fonde për të aksionarëve për të rritur “bankat kapitalin e tyre? … Impact on real economy Ndikimi mbi ekonominë reale According to the statistics recently published by Bank of Albania, the growth rate of exports and imports fell sharply in the third quarter of 2008 compared to the previous quarter, even reaching negative ground. Sipas statistikave të fundit të publikuara nga Banka e Shqipërisë, norma e rritjes së eksporteve dhe importeve ra ndjeshëm në tremujorin e tretë të 2008 krahasuar me tremujorin e mëparshëm, madje duke arritur në terren negative. Such a trend should be expected if we consider that the economies where Albania exports are expected to face similar economic problems and that the bulk of Albania’s exports consists of loaned products (re-exports). Një prirje e tillë duhet të pritet nëse marrim parasysh se ekonomitë ku eksportet e Shqipërisë pritet të përballen me probleme të ngjashme ekonomike dhe se pjesa më e madhe e të eksporteve të Shqipërisë përbëhet nga produkte të huazuara (ri-eksporteve). On the other hand, the drop in imports is a good indicator of the Albanian traders’ and costumers’ behaviour who are already thinking how to ‘tighten their belt’ in order to cope with the crisis. Nga ana tjetër, rënie të importeve është një tregues i mirë nga tregtarët shqiptarë dhe konsumatorët “sjellje të cilët tashmë janë duke menduar se si të” shtrënguar rripin e tyre ‘në mënyrë që të përballuar krizën. In the same line, the Bank of Albania admitted in its report on the financial stability that the constructions’ sector recorded negative growth in 2008. Në të njëjtën linjë, Banka e Shqipërisë ka pranuar në raportin e saj për stabilitetin financiar që ndërtimet ‘sektorin e shënuar rritje negative në 2008. If the global trend will also be reflected in Albania, a decline in prices in the real estate sector is unavoidable, and this is going to reduce the fair value of the collaterals set as guarantees to bank loans, and thus further jeopardise the situation in the banking system and the real economy. Nëse trendi global do të pasqyrohen në Shqipëri, një rënie e çmimeve në sektorin e pasurive të patundshme është e pashmangshme, dhe kjo do të zvogëlojë vlerën e drejtë të vendosur si garanci collaterals për hua bankare, dhe kështu më tej rrezikojnë situatën në sistemin bankar dhe në ekonominë reale. Another aspect of the real economy, which is expected to suffer because of the financial crisis, is investment, be it Greenfield investment or “growth by acquisition”. Një aspekt tjetër të ekonomisë reale, e cila pritet të vuajnë për shkak të krizës financiare, është investim, të jetë ajo e investimeve Greenfield ose “rritje nga marrja”. Such foreign and/or domestic investments are normally financed by loans which now will be more expensive and more difficult to obtain. huaj dhe / ose në familje Investime të tilla janë të financuara nga kreditë normalisht që tani do të jenë më të shtrenjta dhe më të vështirë për të marrë. Impact on household economy Ndikimi në ekonomi shtëpiake Less credit to the economy in general and to individuals in particular, less rewards to employees, less consultancy funds, as well as the restructuring, which will be unavoidable, and, which, in some cases, will result in redundancies, is expected to translate in less disposable income to the household for consumption and savings. Më pak kredi për ekonominë në përgjithësi dhe për individët në veçanti më pak shpërblime, për të punësuarit, konsulence më pak fonde, si dhe ristrukturimi, i cili do të jetë e pashmangshme, dhe, e cila, në disa raste, do të rezultojë në tepricat, pritet të përkthehet në disponim të ardhura më pak në familje për konsum dhe kursime. So far, such negative economic effects in Albania have been compensated to a large extent by the remittances from the emigrants. Deri më tani, negative ekonomike efekte të tilla në Shqipëri janë kompensuar në një masë të madhe nga dërgesat nga emigrantët. Thank God we do have emigrants! Falë Zotit ne nuk kemi emigrantëve! However, the statistics published by Bank of Albania show a tendency that should worry the authorities. Megjithatë, statistikat e publikuara nga Banka e Shqipërisë tregojnë një tendencë që duhet të shqetësohen autoritetet. The private transfers in the third quarter of 2008 decreased by 26% compared to the level reported for the same period a year ago. Transferet private në tremujorin e tretë të vitit 2008 u ul nga 26% në krahasim me nivelin e raportuar për të njëjtën periudhë një vit më parë. Taking into account that the crisis is global and that our emigrants in the countries where they live and work are among the most exposed employees to any possible restructuring of their companies, as they are the least skilful among the workforce, the risks of a further decrease in remittances are enhanced. Duke marrë parasysh se kriza është globale dhe që emigrantët tanë në vendet ku ata jetojnë dhe punojnë janë ndër punonjësit më të ekspozuar ndaj çdo ristrukturimin e mundshme të kompanive të tyre, pasi ato janë më pak të aftë në mesin e fuqisë punëtore, rreziqet e një rënie të mëtejshme në dërgesat e emigrantëve janë rritur. This is expected to have an effect also on the loan repayments to the commercial banks in Albania. Kjo pritet të ketë një efekt edhe në kredia e bankave tregtare në Shqipëri. In a situation of a general economic slow down, and taking into account the context of low prices of raw materials – thus reduced inflationary pressures – fiscal policy takes a primary role, which however has to be well synchronized with the monetary policy. Në një situatë të një përgjithshme ekonomike ngadalësohet, dhe duke marrë parasysh kontekstin e çmimeve të ulëta të lëndëve të para – të reduktuar kështu presionet inflacioniste – Politika fiskale merr një rol parësor, e cila megjithatë ka të sinkronizuara mirë me politikën monetare. The fiscal stimuli from the government should consist in increasing the governmental expenditures in order to compensate the decrease in household consumption while Bank of Albania should react in a complementary manner with the aim to lower the cost of money by reducing the base lending rate. Stimujt fiskale nga qeveria duhet të përbëhet në rritjen e shpenzimeve qeveritare, me qëllim për të kompensuar uljen e konsumit të familjes ndërsa Banka e Shqipërisë duhet të reagojnë në mënyrë plotësuese me qëllim për të ulur koston e parasë duke ulur normën bazë të kredisë. But are there well thought plans on the side of the government? Por a ka menduar edhe planet në anën e qeverisë? Plans which are well-coordinated with the Bank of Albania in case of a severe crisis in 2009? Planet e të cilat janë të mirë-koordinuar me Bankën e Shqipërisë në rast të një krize të rëndë në 2009? Until now the answers coming from the Ministry of Finance and the Governor of Bank of Albania have been sporadic and without coordination. Deri tani përgjigjet që vijnë nga Ministria e Financave dhe Guvernatori i Bankës së Shqipërisë kanë qenë sporadike dhe pa koordinim. The revenue from privatizations does not seem sufficient to get Albania out of the crisis, which seems to be unavoidable in 2009. Të ardhurat nga privatizimet nuk duket i mjaftueshëm për të marrë Shqipërinë nga kriza, e cila duket të jetë e pashmangshme në vitin 2009. If it is expected that the revenue collected from taxation in the 2009 budget will be reduced because of the slow down in the economic activity, and if the government exhausts all its loan taking abilities in the context of financing great public works, the question that is raised is “how will the budget deficit be financed in 2009 along with the increased needs for government expenditures in many more sectors of the domestic economy?… Has the government prepared an emergency loan agreement with the IMF in case of a crisis, as other governments in the region have? In such times, the government is expected – similarly as other rational operators in the Albanian economy – to review the budget and its priorities for 2009 and not to ask from the economy’s operators to behave as the government wishes them to behave. Në qoftë se pritet që të ardhurat e mbledhura nga taksat në buxhetin e 2009 do të reduktohet për shkak të ngadalësojnë në aktivitetin ekonomik, dhe nëse qeveria exhausts gjithë borxhin e marrë aftësitë në kontekstin e financimit të punëve publike të mëdha, për çështjen që ngritur eshte “si do të deficitit buxhetor të financohen në vitin 2009 së bashku me nevojat në rritje për shpenzimet qeveritare në më shumë sektorë të ekonomisë së vendit? … ka qeveria përgatitur një marrëveshje kredie emergjente me FMN në rast të një krize, si qeveritë e tjera në rajon kanë -? të tillë në kohë, qeveria pritet në mënyrë të ngjashme si racionale operatorët e tjerë të ekonomisë shqiptare – për rishikimin e buxhetit dhe prioritetet e saj për vitin 2009 dhe të mos kërkojë nga ekonomia e operatorëve të sillet si qeveri dëshiron ta të sillen. One thing is sure for 2009: there will be a crisis and it is difficult to estimate now how long and how severe it will be. Një gjë është e sigurtë për vitin 2009: nuk do të jetë një krizë dhe është e vështirë të vlerësohet tani sa kohë dhe sa të rënda do të jetë. |
1. 1. Introduction Hyrje
1.1 How much are the dimensions of the financial crisis? 1.1 Sa janë dimensionet e krizës financiare?
Instrumentet themelore financiare me ndihmën e të cilave tregu financiar u rritur në mënyrë të pakontrolluar kanë qenë derivatet financiare. Duke shfrytëzuar këto produkte inovatore, bankat amerikane “Ripaketuan” kredi të këqija, me të cilat ata kanë furnizuar kreditorwt e klasës sw parë (kwshtu këtu ne kemi tw bwjmw me klasifikime spekulative), dhe ata ua kanë shitur ato investitorëve të Evropës. Pra, tregu i derivateve financiare është segmenti kryesor i defektit qw solli krizwn financiare globale. Sipas vlerësimit BIS, çmimi i kontratave të vlefshme në fund të vitit 2007 kishte arritur shifrën e pabesueshme prej 600 trilion dollarë, e cila tregon 11 herë më shumë se vlera e prodhimit botëror. Dhjetë vjet më parë, vlera e këtij segmenti financiar ishte vetëm 75 trilion dollarë. derivatet financiare e rritura, tw njohur si shkwmbimi i kredi tw kwqija (kredi te papaguara) kanw bërë të mundur sigurimin e produkteve të kredive të hipotekës në 55 trilion dollarë, një shumë që është më shumë se vlera e plotë e fondit amerikan të banimit.
1.2 Who profited from this crisis? 1,2 Kush përfitoi nga kjo krizë?
(1) Ata të cilët janë fillestarwt kryesore tw kësaj krize: shumë menaxherë, bankierë, ndërmjetësuesit bankare dhe financiare, të cilët krijuan produkte të ndryshme në tregjet e aksioneve me premtimin e jo përfitimeve-reale për financuesit duke siguruar për veten e tyre në dobi të menjëhershëme në kapitalet e investuar nga të tjerët.
(2) Bankat e forta tw cilat në kalimin e viteve futwn fitimin për investimet e realizuara për veten e tyre dhe për të tjerët.
(3) Bankat e forta, të cilat me një shpejtësi të pabesueshme, realizuan blerjen e bankave të tjera konkurruese me një çmim simbolik, duke forcuar në këtë mënyrë pozicionin e tyre në tregun bankar në mënyrë që të jenë tw parwt në të ardhmen pas krizës.
1,3 Por cilët ishin të dështuarit?
Humbja është parë:
(1) Sidomos në bankat dhe financierët e ndryshme në kërkim të një fitimi të madh;
(2) Organizatat e ndryshme të fondeve të pensioneve. Humbja është vërejtur edhe në qytetarët, miliona familje kanw humbur investimet dhe buxhetet financiare të tyre;
(3) Pra, besohet se këto familje do të vuajnë nga humbja e madhe financiare përmes uljes sw fuqisw blerëse dhe rritjen e taksave të cilat do të vendosen nga qeveria;
(4) Mijëra persona të punësuar në ekonomi tw humbura. Pasojat e kësaj krize kanë filluar të
ndjehen, dhe sektori i dytë pas atij financiar është ai automobilistik, ku pjesa më e prodhuesve tw automobilave janë në kërkim për ndihmën e qeverisë së tyre dhe në përgjithësi kanë ndërprerë prodhimin;
(5) Të ardhurat nw vendet jo-zhvilluara do të zvogëlohen duke u ndikuar nga ulja e shpejtë e
aksioneve në tregun botëror;
(6) Humbësi më i madh i kësaj krize pa dyshim është sistemi kapitalist botëror.
Kriza globale financiare që është përhapur në mbarë botën ka shkaktuar një ngadalësim të konsiderueshëm në shumicën e vendeve të zhvilluara dhe ka prekur tashmë tregjet financiare dhe perspektivën e zhvillimit ekonomik në vendet në zhvillim.
Shumë vende me të ardhura të ulëta, kanë bërë përparime të mëdha në forcimin e sistemit tw politikës sw tyre, duke zvogëluar varfërinë dhe të reformimit të sistemeve të tyre financiare. Por shumë mbeten mjaft të ndjeshëm ndaj një rënie globale të thellë, ku çmimet e ushqimit dhe të karburantit u goditwn nw 2007/2008. Lidhjet e tregut financiar në përgjithësi janë të dobëta, por raundi i dytë i efekteve tw ngadalësimit ekonomik në sistemin financiar, mund të jenë veçanërisht të rënda. Pa ndihmë shtesë, hapësira për politikat kundërciklike është e kufizuar për vendet me zhvillim tw ulwt, për shkak të kufizimeve të detyrueshme të financimit dhe pozita e borxhit. Kjo mund të thellojw dhe të vazhdojë krizën në vendet me zhvillim tw ulwt, dhe t’i kthejw prapa në luftën kundër varfërisë (FMN, 2009).
Shqipëria është e ndikuar nga kriza globale
Kriza globale ka filluar të transmetojë efektet negative në ekonominë shqiptare. Fondi Monetar Ndërkombëtare vazhdon të zvogëlojw parashikimet për rritjen e ekonomisë, duke thënë se ekonomia globale në vitin 2009 mund të jetë në nivelin më të ulët në 60 vjet. Ky përkeqësim i ekonomisë botërore do të shkaktojë një rënie më tw madhe twe rritjes së ekonomisë së Shqipërisë. BERZH (Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim) deklaroi se rritja e ekonomisë në Shqipëri u rrit prej rreth 6.1% në vitin 2008, nga 6% qw ishte në vitin 2007.
Reduktimi i të ardhurave nga emigrantët dhe ulja e eksporteve janë disa nga efektet e parë qw Shqipëria është duke u përballur me të. Niveli i transportit është konsideruar të jetë negative. Ndërsa vitin e kaluar, në Nëntor, ajo ishte 15%. Ky është një fenomen që ishte i paparë më parë për të gjithë rajonin. Zhvlerësimi i lekut është e qartë dhe shqiptarët po përballen me krizën botërore dhe e politikave disi tw pakujdesshëme tw qeverisë sw Shqipërisë. Një tjetër fakt që qartazi identifikon se kriza është ulur këmbëkryq nw Shqipwri është dërgesa e emigrantëve.
Remitancat gjatë periudhës tw tre-mujorit tw tretë kanë një rënie të dukshme poshtë me një shifër prej 28.2% krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar. Banka Kombëtare e Shqipërisë në të njëjtin raport tw publikuar nw dhjetor të vitit 2008 shpjegohet qartë se dërgesat kanë një rënie prej 13%, duke krijuar në këtë mënyrë kaos në të dhënat e saj, për shkak se disa orë para ajo kishte deklaruar shifrën 23%.
Disa fakte të tjera qw tregojnë efektet e krizës globale në Shqipëri janë si më poshtë:
(1) Rritja graduale e çmimeve e lidhur sidomos me artikuj të konsumit;
(2) Rritja e inflacionit dhe zhvlerësimi gradual i lekut në tregun valutor;
(3) Të ardhurat nga taksat dhe doganat kanë filluar të bien poshtë;
(4) Rënie në procesin e marrjes së kredive dhe të depozitave bankare në 34% nga 50% ;
(5) Një rënie drastike të shitjeve tw pasurisw sw patundshme nw shifrën 50%.
Kriza financiare në Shqipëri ka shkaktuar edhe një rënie në fuqinë blerëse. Ky fakt është konfirmuar nga rënia e importeve, edhe pse dogana deklaron rritjen e tyre. Në vitin 2008, vendi ka bërë importe më të vogëla, ku pjesa më e madhe e tyre përbëhet nga ushqimore.
Ndikimi i krizës në Shqipëri
(1) Rënia e të ardhurave nga emigrantët;
(2) Rënia e investimeve të huaja;
(3) Rritja e çmimeve e ushqimore dhe e produkteve jo-ushqimore;
(4) Rënia e kursit të këmbimit për monedhën e ndërkombëtare;
(5) Shtrëngim të kredive të dhëna nga banka;
(6) Përkeqësimi i deficitit tregtar;
(7) Ndikimi në tregun e shtëpive si rezultat i një ndryshimi në çmimet e lëndëve të importuara;
(8) Rënia e normës së interesit të depozitave në bankat duke u varur në kursin e valutës së huaj.
4. 4. Rënia globale ekonomike prek ekonominë e Shqipërisë
Ekonomia botërore është në mes të një rënie të thellë, duke ndikuar dhe sektorët e vërtetë financiar, e cila ka prekur si vendet e përparuara dhe vendet në zhvillim. Të gjitha ekonomitë e mëdha të avancuara janë në rënie, ndërsa aktivitet në zhvillim dhe ekonomitë në zhvillim janw ngadalësuar befas.
Vendet me zhvillim tw ulwt janë të ekspozuar ndaj rënies aktuale globale më shumë se në episodet e mëparshëme, pasi ato janë më të integruara se mw para se me ekonominë botërore përmes tregtisë, investimeve tw huaja dhe dërgesat e emigrantëve. Ndikimet e krizës në mënyrë të konsiderueshme pwr këto vende shfaqet nëpërmjet kërkesës së zvogëluar të eksporteve të tyre. Ata do të jenë të goditur rëndë nga rënia e mprehtë në kërkesën e mallrave dhe në çmimet e tyre. Shumë prej tyre janë goditur gjithashtu nga dërgesat e ulëta dhe investimet e huaja direkte, ndërsa ndihma wshtw nën kërcënim. Rritja e remitancave ishte e rrafshët në pjesën e dytë
tw 2009, dhe negative në 2010.
Ekspertët theksojnw se kriza ekonomike globale do të ketë një ndikim të moderuar relativisht në Shqipëri, sepse vendi wshtw pjesërisht i integruar me tregjet botërore dhe ende nuk ka një treg të kapitalit. Mungesa e një gjendje këmbimi dhe prevalenca e praktikave ekonomike informale pritet të minimizojnë dëmet ndaj ekonomisë së Shqipërisë.
Veprimtaritw ekonomike shqiptare gjatë vitit 2009 u kryen përgjithësisht në përputhje me parashikimet e fillimvitit në drejtim të rritjes ekonomike dhe ruajtjes së balancave makroekonomike. Megjithatë, në tremujorin e fundit të vitit pati ndikim në rritje të ngadalësimit të ekonomisë globale, kryesisht mbi ecurinë nw bilancin e pagesave tw Shqipërisë. Rënia e kërkesës së jashtme dhe rritja e papunësisë, në veçanti në vendet fqinje, vendeve anëtare tw zonës Euro shkaktoi rënie të eksporteve dhe të “prurjeve financiare nga emigrantët, pra moderoi
kërkesën e brendshme për konsum. However, state budget revenue and expenditure met close to the projections Megjithatë, të ardhurat e buxhetit tw shtetit dhe shpenzimet u takuan në afërsi të parashikimeve dhe shënoi një rritje vjetore afërsisht me 15 dhe 23 përqind. Rritja vjetore e çmimeve të konsumit u reduktua në 2.2 për qind në dhjetor 2008. Lajmet mbi situatën ndërkombëtare, në tremujorin e fundit të 2008 zgjeruan ndjeshmerine publike shqiptare për sigurinë e kursimeve të tyre. Megjithatë, sektori banker trajtoi shumë mirë këtë situatë duke i mirëkapitalizuar dhe likuiduar në fund të 2008.
Vëzhguesit presin që eksportet shqiptare në Itali dhe Greqi të bien. Kjo është duke u bërë gjithnjë e më e vështirë për të marrë kredi, dhe investitorët e huaj do të ballafaqohen me vështirësi. Investimet publike, tw mbështetur kryesisht përmes borxhit të huaj, do të rriten në kosto. Ekspertët theksojnë se një nga pasojat kryesore të krizës globale do të jetë një rënia e dërgesave të emigrantëve (të cilat japin rreth 14% të ardhurave financiare) nga shqiptarët që jetojnë kryesisht në Itali dhe Greqi. Duke marrë parasysh këto fakte, biznesi në shumë sektorë do të ketë një kohë të vështirë për rritjen e investimeve dhe punësimin.
Ndikimi i remitancave në ekonominë shqiptare
Emigracioni ka një ndikim parësor në ekonominë shqiptare, si rezultat i dërgesave nga emigrantët. Dërgesat e emigrantëve shqiptarë vazhdojnë të përbëjnë një ndihmë ekonomike të vlefshme jo vetëm për familjet e tyre, por për stabilizimin socio-ekonomike të vendit nw tërësi. Fluksi i të ardhurave nga emigrantët (remitancat) është një burim i rëndësishëm i rritjes financiare dhe zhvillimit ekonomik të vendit, duke siguruar në vazhdim qasje në monedhë të huaj në Shqipëri, si dhe duke konsoliduar bazën për kursime dhe investime. Në një analizë të
remitancave, gjatë periudhës së tranzicionit, gjatë viteve ne shohim një rritje të konsiderueshme. Kontributi i dërgesave nga emigrantët, për një periudhë prej 11 vjetësh është llogaritur rreth 15% e prodhimit te brendshem bruto. Gjithashtu, kontributi i këtyre dërgesave në bilancin e tregtisë, për një periudhë prej 11 vitesh, është vlerësuar të jetë rreth 58,8%. Vlerësimet e Bankës së Shqipërisë tregojnë se në vitin 1992 dërgesat e emigrantëve arritwn në 150 milion dollarë US, ndërsa në vitin 2002 të ardhurat nga emigrantët kanw arritur në 690 milionë euro. Gjatë vitit 2007, dërgesat e emigrantëve për të familjet e tyre rreth 951.700.000 euro, me një rritje të lehtë vjetore prej 1.5 për qind Duke parë në këto shuma të konsiderueshme, Bordi Ekzekutiv i FMN ka kërkuar ligjërisht autoriteteve shqiptare për vëmendjen e duhur të dërgesave. Remitancat përfaqësojnë më shumë përfitime tw drejtpërdrejtë dhe të menjëhershëm për familjet e emigrantëve dhe për ekonominë.
Flukset e remitancave për vendet në zhvillim janë vlerësuar tani të jenë dy herë më shumë se ndihmësa qw këto vende kanw marrë për zhvillim. Në Shqipëri, ata dukshëm tejkalojnë investimet e huaja direkte. Prandaj, qeveria në ditët e sotme wshtë duke i kushtuar më shumë vëmendje dhe më shumë në zhvillimin e strategjive të tyre për flukset e dërgesave si një burim i rëndësishëm financiar për të nxitur zhvillimin ekonomik, veçanërisht në zonat me depresion ekonomik, ku kushtet detyrojnë njerëzit për të migruar. Një kontribut kyç për këto politika është kuadri ekonomik dhe logjistik pas migrimit dhe remitancave.
Që nga fillimi i tranzicionit, volumi i remitancave në Shqipëri është rritur me shpejtësi. Në të vërtetë, flukset e remitancave janë të rëndësishme në lidhje gjithnjë më këmbimi valutor, duke fituar aktivitete të tjera, që përfaqësojnë rreth 14 për qind të PBB-së (prodhimi bruto i brendshwm), 70 për qind të eksporteve, dhe 33 për qind të importeve. Italia është vendi destinacion i madh i migrimit për shqiptarët.
Duke iu referuar raportit të Bankës së Shqipërisë për vitin 2002, ne shohim se remitancat përfaqësonin rreth 12,9 përqind të PBB-së, të cilat ishin pothuajse dy herë më shumë sa të ardhurat nga eksportet dhe rreth 4.5 herë më e madhe se sa investimet e huaja të drejtpërdrejta. Remitancat janë më të mëdha se ndihma e huaj e dhënë në Shqipëri çdo vit. Në anën tjetër, dërgesat e emigrantëve kanw ndihmuar ekonominë e vendit si në financimin e deficitit të jashtëm, ngritjen e standardit tw jetesës në mënyrë të veçantë të familjeve përfituese, dhe uljen e varfërisë. Dërgesat e emigrantëve gjithashtu luajnë një rol të rëndësishëm në stabilitetin makroekonomik të vendit nga importet e financimit, që ndikojnë në vlerën e monedhës vendase dhe zhvillimin e shpejtë të sektorëve të ndërtimit dhe të shërbimit. Rëndësia e tyre mund të matet edhe e krahasuar me investimet e huaja. Në vitin 2007, fluksi i investimeve të huaja direkte në ekonominë shqiptare arriti 460 milion euro, ndërsa vlera e dërgesave ishte 951.700.000 euro. Dërgesat e emigrantëve kanë qenë gjithashtu të larta se eksportet që në vitin 2007 arriti në 785.000.000 euro
Gjatë viteve të fundit, nga emigrantët këto të ardhura qw rrjedhin nuk janë konsideruar vetëm si të ardhura pwr qëllime jo produktive, nevoja themelore në lidhje me përmirësimin e vërtetë të kushteve të jetesës, por edhe burime financimi për qëllime produktive, në formën e investimeve afatgjatë dhe afatshkurtër, duke krijuar vende të reja pune.
6. 6. Government policies on social protection structure Politikat e Qeverisë në strukturën e mbrojtjes sociale
The Albanian Government is focused on the field of social protection in two terms. Qeveria Shqiptare është e fokusuar në fushën e mbrojtjes sociale në dy mandate. Related with the Lidhur me
short-term period, they do have the improvement of the system of the social protection and standards, by fighting Afat-periudhë të shkurtër, ata nuk kanë në përmirësimin e sistemit të mbrojtjes sociale dhe standarteve, duke luftuar
the social exclusion and discrimination through: përjashtimin social dhe diskriminimin përmes:
(1) decentralization and raise of responsibility of local units on the establishment and administration of social (1) decentralizimit dhe për të rritur e përgjegjësisë së njësive vendore mbi krijimin dhe administrimin e social
services; shërbimeve;
(2) incorporation of civil society in offering services, support and adjustment of the social protection system (2) Përfshirja e shoqërisë civile në ofrimin e shërbimeve, mbështetje dhe rregullimin e sistemit të mbrojtjes sociale
with new social economic requirements; me kërkesat e reja sociale, ekonomike;
(3) the stimulation of the implementation of the labor legislation, regarding the safety and the integrated (3) nxitjen e zbatimit të legjislacionit të punës, në lidhje me sigurinë dhe të integruar
physical, mental and social protection of the employees, through the improvement and harmonization of the , Mendore dhe sociale për mbrojtjen fizike të punonjësve, nëpërmjet përmirësimit dhe harmonizimit të
Albanian legislation with that of the European Community. legjislacionit shqiptar me atë të Komunitetit Evropian.
During the long-term period, the main focus of the government is the co-ordination of the social protection Gjatë periudhës afat-gjatë, fokusi kryesor i qeverisë është të koordinimit të mbrojtjes sociale
system for the community employees and the adoption of the social security system with the new economic and sistem për punonjësit komunitarë dhe miratimin e sistemit të sigurimeve shoqërore me të reja ekonomike dhe
social requirements. kërkesat sociale.
Albania as a low income country in the recent years has developed a social economic aid program that Shqipëria si një vend të ardhura të ulëta në vitet e fundit ka zhvilluar një program i ndihmës ekonomike sociale që
consists of a program of transfers in cash, in financially assisting families without income or with non-sufficient përbëhet nga një program i transfertave në të holla, në ndihmë financiarisht familjet pa të ardhura ose me jo-të mjaftueshëm
income. të ardhura. The Albanian Government has created an optimal legal environment, in order that municipalities and Qeveria shqiptare ka krijuar një mjedis ligjor optimal, në mënyrë që komunat dhe
communes take more responsibilities in conditioning the distribution of economic aid to relevant labor and komunat të marrin më shumë përgjegjësi në kondicionuar shpërndarjen e ndihmës ekonomike për të punës përkatëse dhe të
services in the community. shërbime në komunitet.
The economic assistance is a monthly salary for the families and is calculated on bases of the family Ndihma ekonomike është një pagë mujore për familjet dhe është i llogaritur në bazë të familjes
members. anëtarë. The dynamic reimbursement of the funds for the economic assistance and the number of the families Rimbursimin dinamike e fondeve për ndihmë ekonomike dhe numri i familjeve
benefiting from that are presented in Table 2. përfitojnë nga të cilat janë paraqitur në tabelën 2.
The government should take measures on the social categories that need the adaptation of social protection Qeveria duhet të marrë masa për kategoritë shoqërore që kanë nevojë për përshtatjen e mbrojtjes sociale
structure that must be seen as a priority of government. strukturë që duhet të shihet si një përparësi e qeverisë. These are the most effected group of people that need help Këto janë kryer grupi më i njerëzve që kanë nevojë për ndihmë
to survive in the poverty risks due to economic crisis. për të mbijetuar në varfëri rreziqe për shkak të krizës ekonomike. The government must take the appropriate measures to: Qeveria duhet të marrë masat e duhura për të:
(1) adapt social security principles at the development level in socio-economic, cultural and other aspects of (1) përshtatur parimeve të sigurisë sociale në nivelin e zhvillimit në-ekonomik, kulturore dhe të tjera aspekte social të
countries and communities; vendeve dhe komuniteteve;
(2) develop all aspects of social protection; (2) të zhvilluar të gjitha aspektet e mbrojtjes sociale;
(3) protect migrant workers operating in crisis areas; (3) mbrojtjen e punëtorëve migrantë që veprojnë në zonat e krizës;
(4) devise strategies and tools against social exclusion and poverty that provides services enabling (4) hartojnë strategji dhe mjete kundër përjashtimit shoqëror dhe varfërisë që ofron shërbime të bërë të mundur
community-based and other grass-roots solidarity groups to develop their own social protection systems; me bazë komunitare dhe baza solidariteti grupe të tjera për të zhvilluar shoqërore e mbrojtje të sistemeve të tyre;
(5) prevent or reduce crisis. (5) parandalimin ose zvogëlimin e krizës.
7. 7. Conclusions Konkluzione
Ekonomia shqiptare nuk mund të mbetet i imunizuar për kohë të gjatë, nga ndikimi direkt apo indirect i krizës ekonomike globale. The Bank of Albania public statements have constantly noted that the global crisis impact over Banka e Shqipërisë deklaratat publike kanë theksuar vazhdimisht se kriza ndikim global mbi
the Albanian economy will largely depend on its intensity and duration. ekonomia shqiptare do të varet nga intensiteti dhe kohëzgjatja e saj. This is explained by the slowing demand Kjo shpjegohet me kërkesën ngadalësuar
for exports, the remittances of emigrants, slowing investment and reduced amount of credit. për eksportet, remitancat e emigrantëve, investimet e ngadalësuar dhe e uljes së kredisë. The persistence and Këmbëngulja dhe
deepening of the global economy crisis signal that the Albanian economy will go through a harder economic thellimin e krizës sinjal ekonominë globale që ekonomia shqiptare do të shkojë përmes një vështirë ekonomike
environment in 2009, which may call for the solution of many issues. mjedisit në 2009, të cilat mund të bëjnë thirrje për zgjidhjen e shumë çështje.
The preservation of financial stability remains crucial for the long-term economic development and under Ruajtja e stabilitetit financiar mbetet vendimtar për afat të zhvillimit ekonomik të gjatë dhe nën
constant consideration in the Bank of Albania decision-making process. vëmendje të vazhdueshme në e Shqipërisë në procesin e vendimmarrjes Bank.
The government considers continued transition reforms a condition for achieving sustainable economic Qeveria e konsideron vazhduar reformat e tranzicionit një kusht për arritjen e të qëndrueshëm ekonomik
progress. progres. However, in order to tackle directly the problems of poverty, the government’s attention has to be Megjithatë, në mënyrë për të trajtuar drejtpërdrejt me problemet e varfërisë, vëmendja e qeverisë duhet të jetë
focused on maintenance of macroeconomic stability, the implementation of adequate policies for distribution of përqendruar në ruajtjen e stabilitetit makroekonomik, zbatimin e politikave të përshtatshme për shpërndarjen e
incomes, promotion of economic growth and development of health sectors and infrastructures. të ardhurat, promovimin e rritjes ekonomike dhe zhvillimin e sektorëve të shëndetësisë dhe të infrastrukturës.
References: Referencat:
Bank of Albania. Banka e Shqipërisë. (2009). Financial system stability in Albania for the second half of the year 2008 . (2009). Stabilitetit të sistemit financiar në Shqipëri, për gjysmën e dytë të vitit 2008. Bank of Albania Statement. Banka e Shqipërisë Deklaratë.
Canova, L.. Canova, L.. (2007). The many dimensions of poverty in Albania: Income, wealth and perceptions . (2007):. Shumë Dimensionet e varfërisë në Shqipëri të ardhura, pasuri dhe perceptimet. MPRA Paper No. 922, University Letër MPRA Nr 922, Universiteti
of Sussex (MA Economics). i Sussex-it (MA Economics).
EUruçi, I. Gedeshi. EUruçi, I. Gedeshi. (2003). Remittances management in Albania . (2003). Menaxhimit Remitancat në Shqipëri. CESPI, Center for International Policy Studies. CESPI, Qendra për Studimin e Politikave Ndërkombëtare.
Fullani, A.. Fullani, A.. (2009). (2009). Recent economic and financial developments in Albania: Monetary policy statement for the second half of 2008. ekonomike dhe financiare, zhvillimet e fundit në Shqipëri: Monetar deklaratën parimore për gjysmën e dytë të 2008.
BIS Review , 29 . Shqyrtim BIS, 29.
IMF. FMN-ja. (2009). The implications of the global financial crisis for low income countries . (2009). Implikimet e krizës globale financiare për vendet me të ardhura të ulëta.
IOM. IOM-i. (2009). The impact of the global financial crisis on migration . (2009). Ndikimi i krizës globale financiare në fushën e migracionit. Albania Policy Brief. Shkurtër Shqipëri Politika.
Marone, H.. Marone, H.. (2009). Some effects of the financial crisis on the developing world . (2009). Disa nga efektet e krizës financiare në vendet në zhvillim. Office of Development Studies, United Nations Zyra e Studimeve për Zhvillim, Kombet e Bashkuara
Development Programme, New York. Programi për Zhvillim, New York.
Sykja, B.. Sykja, B.. (2009). Migration and economic development . (2009). Migrimi dhe zhvillimi ekonomik. Republic of Albania, Ministry of Economy Trade and Energy Report. Republika e Shqipërisë, Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjisë Report.
Retrieved from http://www.ILO.org. Marrë nga http://www.ILO.org.
Taran, P.. Taran, P.. (2009). The impact of the financial crisis on migrant workers . (2009). Ndikimi i krizës financiare ndaj punëtorëve emigrantë. ILO report. ILO raport. Retrieved from http://www.ILO.org. Marrë nga http://www.ILO.org.
World Bank. Banka Botërore. (2008). Global financial crisis and implications for developing countries . (2008). Financiare kriza globale dhe pasojat për vendet në zhvillim. Retrieved from http://www.migrationdrc.org, Marrë nga http://www.migrationdrc.org,
http://www.osce.org/dokument. http://www.osce.org/dokument
A ka krizë financiare të vëna në financimin e shtëpive më të shtrenjta?
* Auswirkungen der Finanzkrise auf die Hypothekenzinsen * Ndikimi i krizës financiare në normat e hipotekës
* mittelfristige Auswirkungen auf die Immobilienrenditen * Afatmesëm ndikim në kthimin e pasurive të patundshme
* Birgt die Finanzkrise Chancen? * Bartë shanset kriza financiare?
* Werden Finanzinvestoren, die in Deutschland Immobilien mit hohem Leverage * Nëse investitorët financiare në pronat Gjermani me levave të lartë
erworben haben, in den nächsten 12 Monaten Probleme bekommen? kanë fituar për të marrë mbi 12 muajt e ardhshëm, problemet?
